Red Star Line Museum

Verhalend museum met een boodschap

Een van de meest inspirerende musea die ik de laatste jaren heb bezocht is het Red Star Line Museum In Antwerpen. Het is een museum waar de zorgvuldigheid vanaf straalt, maar ook een museum met een boodschap. Het museum wil aanzetten tot reflectie en discussie, maar waarover?

Levensgrote kijkdozen tonen het leven aan boord

Het Red Star Line Museum is in 2013 geopend en staat in het oude havengebied van Antwerpen. Het museum  over een scheepvaartlijn die rond 1900 twee miljoen migranten naar Amerika vervoerde, is een trip meer dan waard. Als je met de trein gaat kun je vooraf een app. downloaden, die je vanaf het Centraal Station van Antwerpen naar het museum loodst. Tijdens de wandeling bekijk je de stad door de ogen van de landverhuizers. Op het hoogtepunt trokken elke week bijna 3000 landverhuizers van het Centraal Station naar de Red Star Line aan de Rijnkaai. De lokale bevolking wist soms niet goed wat te denken van deze eindeloze stroom emigranten uit heel Europa.

Het museum is gevestigd in de oude  loods waar de emigranten zich verzamelden, medisch werden gekeurd en uiteindelijk scheep gingen naar Amerika. Het is een eenvoudige loods, maar is door simpele ingrepen omgetoverd tot een aantrekkelijk museumgebouw. De route in de expositie is deels de route die de landverhuizers in het gebouw moesten volgen. Om dit te benadrukken zie je in bijna elke ruimte een bordje met een foto hoe het vroeger was. Het gebouw is dus niet alleen een museum , maar ook een ‘lieu de mémoire’. Alles aan het gebouw en de expositie voelt goed en toont de liefde en zorgvuldigheid waarmee de inrichters te werk zijn gegaan om deze dubbelfunctie tot een succes te maken. Zo sta je bijvoorbeeld aan het begin van de tentoonstelling oog in oog met een grote foto van landverhuizers. Als je goed kijkt zie je dat de foto op dezelfde plek in het gebouw hangt als waar de foto is genomen.  Wanneer je uitgelegd krijgt hoe het onderzoek door de artsen gebeurde, sta je op de plek waar vroeger de landverhuizers moesten wachten voor hun keuring.

Een wereldbol vol beelden van migranten

De expositie vertelt niet alleen het verhaal van het gebouw, maar focust ook op de verhalen van de landverhuizers. Hun hoop op nieuw geluk en de soms hevige teleurstellingen. Van de ruim twee miljoen emigranten was ongeveer een kwart Joods. Een van de persoonskabinetten is gewijd aan Albert Einstein en op een andere plaats toont men de piano waarop Irving Berlin later  in de VS zijn hits componeerde. Waarom er zoveel Joden vertrokken wordt niet expliciet verteld. Het merendeel van de verhalen gaat echter over gewone mensen, mede hierdoor slaagt het museum er in om een grote groep aan te spreken. Men richt zich bewust op een internationaal publiek. De expositie is in drie talen Engels, Frans en Nederlands.

Los van het verhaal van de Red Star Line en haar passagiers, wil het museum ook het verhaal vertellen van migratie. De expositie begint met een introductie van de rederij, direct daarna gevolgd door een zaal over migratie door de eeuwen heen. In een wereldbol kun je filmbeelden zien uit de hele wereld van migranten en aan de muren worden verhalen verteld over migranten vanaf de oudheid. Pas daarna ga je naar een zaal over de passagiers van de Red Star Line.  En aan het einde van de expositie kun je kennismaken met verhalen van hedendaagse migranten. Hierdoor poogt men de geschiedenis van de Red Star Line (1873-1934) in een universeel kader te zetten: migratie is van alle tijden. Of zoals een bezoeker het bondig samenvatte: ‘we zijn allemaal migranten’.

Hoewel het museum niet nadrukkelijk een positief verhaal wil vertellen en men aandacht besteedt aan de minder rooskleurige kanten, zoals de soms negatieve gevoelens van de Antwerpenaren en het grove winstbejag van de rederij, ontkom je toch niet aan het gevoel dat het museum is opgezet om een verondersteld negatief beeld van migratie te corrigeren. Het beeld dat men schetst is dat migratie van alle tijden is, maar de impliciete boodschap lijkt dat we allemaal migranten zijn.

Historische kaart van Antwerpen aan begin van de twintigste eeuw

Zoals men zelf aangeeft wil het museum aanzetten tot reflectie en discussie. Maar waarover moeten we dan nadenken? Doordat het museum verhalen van individuele mensen vertelt, wordt je getriggerd om na te denken over individuen. Maar wat is dan het discussiepunt? Iedereen gunt de ander het recht op een beter leven, op geluk. Maar dit geluk heeft altijd gevolgen voor het geluk van anderen. Migratie is van alle tijden, maar we zijn niet allemaal migranten. De grote spanningen in de geschiedenis zijn juist die tussen gevestigden en nieuwkomers. Denk aan de conflicten tussen indianen en kolonisten in Amerika en meer recent de spanningen tussen de arme Zuid-Afrikanen in de townships en de vele nieuwkomers . Meer algemeen kan men denken aan de eeuwenoude spanningen tussen landbouwers en herdersvolkeren.

Als je dat zou moeten tonen, wordt het dan niet gelijk erg zwaar en onoverzichtelijk? Dat hangt af van hoe je het aanpakt, maar een museum moet eerlijk zijn. Dat wat het museum toont en vertelt moet betrouwbaar zijn, een eerlijk museum moffelt geen feiten weg. Maar hoe doe je dat zonder alles onnodig te compliceren, zodat de bezoeker door de bomen het bos niet meer ziet?

In het Gallo-Romeins Museum in Tongeren hebben ze jaren geleden al een even simpele als effectieve oplossing bedacht. Over het verre verleden weten we best veel, maar soms zijn de geleerden het niet eens. In dit museum hebben ze het opgelost door de volgens hen beste interpretatie van de geschiedenis te kiezen en die zo helder mogelijk te tonen. Maar hier en daar staan in het museum schermen waar de geïnteresseerde bezoeker kennis kan nemen van ‘tegenstemmen’, van alternatieve interpretaties van de geschiedenis.

Als je het prachtige verhaal van de Red Star Line en haar passagiers wilt doortrekken naar het hier en nu, dan kun je eigenlijk niet om de ‘tegenstem’ van Paul Collier heen. Hij is hoogleraar economie in Oxford en daarvoor directeur onderzoek van de Wereldbank. Hij beschrijft in zijn boek ‘Exodus’ hoe mensen zich door moderne communicatiemiddelen meer dan ooit bewust zijn van de enorme verschillen in rijkdom. Het gevolg is migratie op grote schaal, waardoor zelfs hele landen ontvolkt kunnen raken. Hij beschrijft de economische situatie vanuit het emigratieland en het immigratieland, maar hij heeft ook oog voor de positie van de achterblijvers. Zij zien hun ondernemende en rijke landgenoten vertrekken waardoor deze landen nog sterker verarmen. Volgens Paul Collier zit het debat over migratie gevangen tussen twee extremen. Aan de ene kant de populistische afwijzing van immigratie vermengd met angst en vreemdelingenhaat en aan de andere kant de visie van de liberale kosmopolitische economische elite, die pleit voor ‘een open deur politiek’ op basis van economische noodzaak en ethische motieven. Hij tracht deze patstelling, tussen de vooruitgangspessimisten en de vooruitgangsoptimisten, te doorbreken. Op basis van verhalen van emigranten, mensen in gastlanden en achterblijvers schetst hij de kansen en de problemen.

Plezierig ruim museumcafé

Het Red Star Line Museum is een prachtig museum, plezierig en inspirerend, maar met een opvallend los eindje. Als het museum wil bijdragen aan een zinvolle reflectie en discussie over migratie, dan zal het dat waarover nagedacht en gesproken moet worden, de kansen en problemen, beter moeten benoemen.

Aan het einde van de expositie toont men Dance, een video-installatie van Hans Op de Beeck. Met de installatie Dance gerealiseerd in opdracht van het Red Star Line Museum, laat de kunstenaar het publiek nadenken over migratie vroeger en nu. Het is een poëtische film zonder tekst, opgebouwd uit sobere beelden van universele menselijke handelingen,

Foto-onderschrift (helemaal boven): Red Star Line Museum. Foto: Noortje Palmers.

Overige foto’s: Titus Knops

Auteur: Franklin van der Pols