Columns
De Amsterdamse Portugees-Israëlitische Synagoge
De Portugees-Israëlitische Synagoge aan het mr. Visserplein en het Jonas Daniël Meijerplein in de voormalige Jodenbuurt van Amsterdam wordt omgeven door lage dienstgebouwen, die de “Esnoga” of kortweg “Snoge” uit de 17eeeuw aan drie zijden omvatten. Ooit was deze synagoge de grootste in de wereld. De bouwstijl van de “Snoge” vertoont gelijkenis met de protestantse kerken uit die tijd. Sober en strak, maar de omringende lage dienstgebouwen en het inpandige voorplein maken die Portugees-Israëlitische Synagoge tot een bezienswaardigheid van wereldformaat. Het bijzondere van dit complex is verder dat de Synagoge op de zaterdagen (de Sjabbat) en op joodse feestdagen nog steeds in gebruik is voor de joodse eredienst en jaarlijks prominent in beeld komt bij de herdenking van de februari-staking van 1941. De herdenking bij monument “de Dokwerker” van het Amsterdamse verzet tegen het wegvoeren van de joodse medeburgers naar de concentratiekampen van Hitler. Na jarenlang als beleidsambtenaar op de Stopera (operagebouw en stadhuis Amsterdam) en in de nabijgelegen Weesperstraat te hebben gewerkt, is die Portugese Synagoge, het daar tegenovergelegen Joods Historisch Museum en het monument “de Dokwerker” van Mari Andriessen, mij als blijvende herinnering en bewijs van overleving dierbaar geworden. Alle werkdagen dat ik er langsfietste ging als in een flits dat joodse drama door mij heen, een drama dat bij mijn geboorte op 7 januari 1945 nog volop gaande moet zijn geweest.
Hoe anders zag de wereld eruit bij de inwijding in 1675 van de Portugese Synagoge met de oudste nog functionerende joodse bibliotheek, een zeer kostbare verzameling Torarollen, ceremoniële voorwerpen, een zeldzame zilvercollectie en historisch meubilair. De, in deze Synagoge bijeenkomende Sefardische joodse gemeente bestond oorspronkelijk uit Spaanse en Portugese immigranten van joodse afkomst. Omdat het deze Sefardim aan het einde van de 15een begin 16eeeuw verboden werd hun godsdienst te belijden en ze tijdens de zogenoemde inquisitie genadeloos vervolgd werden, vluchtten velen van hen naar o.a. het noorden van Europa, richting handelsstad Antwerpen en later ook naar Amsterdam. Het Amsterdam van de Gouden Eeuw met een vrij en levendig handelsklimaat en een grote mate van godsdienstvrijheid. Mede vanwege hun talenkennis en internationale handelsbetrekkingen pasten die Spaans-Portugese nieuwkomers prima bij dat welvarende Amsterdam van de Gouden Eeuw. En de nieuwe Portugese Synagoge in een strakke classicistische stijl sloot goed aan bij de smaak van de toenmalige Amsterdamse elite.
Na binnenkomst langs de toegangsbalie kom je op de voorhof, waar in het souterrain van de dienstgebouwen de schatkamers zijn gevestigd en gelijkvloers zich het rabbinaat, de rouwkamer en de zgn. “wintersynagoge” bevinden. Het bestaan van een “wintersynagoge” heeft te maken met het ontbreken van verwarming en elektriciteit in de officiële zeventiende-eeuwse Synagoge. Alle verlichting daarin bestaat uit wat door de raampartijen naar binnen komt en het nodige kaarslicht in de grote kroonluchters, wandkandelaars en de kandelaars op de banken. Tijdens de erediensten in de wintermaanden moet die zee aan kaarslicht een prachtig spiritueel effect geven. Als liefhebber van boeken en geschriften ging naast de grote Synagoge mijn belangstelling vooral uit naar de historische bibliotheek dat circa 560 handschriften bevat (van 1282 tot de twintigste eeuw) en ongeveer 30.000 gedrukte werken (van 1484 tot heden). Deze collectie weerspiegelt de kennis en belevingswereld van de Sefardische joden in Amsterdam en het zeventiende-eeuwse humanistische ideaal om alle terreinen van menselijke kennis en activiteiten te omvatten.
Wat mij het meest in die Portugese Synagoge zal bijblijven zijn de zgn. Gaveta’s en de Damesgalerijen. De Gaveta’s zijn de kastjes die overal in de houten banken zichtbaar zijn en dienden om de gebedsmantels en gebedenboeken te bewaren. Ieder gemeentelid heeft een eigen vaste plaats op een van de banken en een sleutel van het kastje dat zich in de bank bevindt. Na afloop van WO-II bleven een groot aantal van die kastjes zolang ongeopend dat de Gemeente Amsterdam eraan te pas moest komen om die kastjes te openen en de door insecten aangevreten inhoud te verwijderen. Door die aparte hooggelegen Damesgalerijen is mij duidelijk geworden dat de drie grote wereldgodsdiensten Christendom, Jodendom en Islam lange tijd en deels nog steeds het vrouwelijk deel van de mensheid als een aparte categorie mens beschouwen.
Over dit museummonument zou ik willen zeggen: “Keppeltje af voor een prachtig museum waar de commercie gelukkig ondergeschikt blijft aan waar het echt om dient te gaan”!
Bik Versteegen (Nr 35)
foto: Portugees Israelitische Synagoge (©: Michiel Neugebauer)
Bik Versteegen (1945) is schrijver en cultureel antropoloog. Hij begon op latere leeftijd verhalen te schrijven, inmiddels zijn vier bundels uitgegeven. Op verzoek van Museumpeil bezoekt hij musea. Zijn stijl wordt gekenmerkt door een mix van observaties en herinneringen.
Michiel Neugebauer (Gouda, 1967) is stedelijk en industrieel fotograaf met oog voor detail. Hij speelt met het aanwezige licht met als resultaat een mooie natuurlijke lichtval.