Columns

Het fenomeen Von Siebold

Japanmuseum Sieboldhuis 1
Gepubliceerd: 20 september 2017 om 16:31   /   door

Japanmuseum SieboldHuis

In mijn column over mijn allereerste museumbezoek, mijn bezoek aan het Museum Volkenkunde in Leiden, refereer ik aan de eerste directeur Philipp Franz von Siebold (1796-1866). Hij was arts, ontdekkingsreiziger, natuurvorser, volkenkundige en ook een verwoed verzamelaar . Onder zijn leiding werd het voormalige Academisch Ziekenhuis aan de 1e Binnenvestgracht vanaf 1837 een wat toen nog heette: Rijks Ethnographisch Museum. Een belangrijk deel van de oorspronkelijke collectie van dit museum kwam uit zijn Japanse en Chinese verzameling natuur, kunst en cultuur. Andere delen van zijn verzameling gingen naar het Leidse Rijksmuseum van Natuurlijke Historie, thans “Naturalis”, naar de “Hortus Botanicus” – met de Von Siebold (Japanse) gedenktuin – en het “Rijksherbarium”.

Wat ik bij mijn eerste museumbezoek niet wist, is dat deze jonkheer uit het Duitse Würzburg een van de eerste westerlingen was die in Japan (westerse) medicijnen doceerde en zich vanaf 1830 in Leiden gevestigd had in een klassiek grachtenpand op het Rapenburg 19. Al snel richtte hij dat huis in als het eerste volkenkundig museum van Europa. Von Siebold zelf woonde, vanwege zijn indrukwekkende verzameling curiosa die hij tentoonstelde aan het publiek, maar heel kort op dat Rapenburg. Daarna woonde hij een deel van het jaar in huize Nippon aan de Lage Rijndijk te Leiden en een ander deel van het jaar in Duitsland. In huize Nippon begon hij zijn rijke plantenverzameling ook commercieel te exploiteren door een kwekerij te beginnen. De namen Von Siebold-, Bloem- en Decimastraat verwijzen daar nog naar. Verrassend veel populaire tuinplanten zijn door Von Siebold naar Europa gebracht, zoals de hosta, de hortensia en diverse azalea’s.

Zijn enorme verzameling die na een zevental zendingen circa 10.000 voorwerpen omvatte, bestond uit gebruiks- en kunstvoorwerpen, prenten, oude landkaarten, fossielen, planten en herbaria, kleding, munten, geprepareerde dieren, keramiek en honderden andere schatten; een verzameling die hij bovendien goed gedocumenteerd had. Behalve als museum werd het SieboldHuis een “centrum” van wetenschappelijke activiteiten, wat een belangrijke invloed heeft gehad op de naam en faam van de zgn. Oosterse Studies aan de Universiteit Leiden.  Sinds 2005 is de oude situatie van Rapenburg 19 min of meer hersteld in het huidige “Japanmuseum SieboldHuis”, waar onder meer een keuze uit zijn oorspronkelijke verzameling tentoongesteld wordt. Het zal weinigen verbazen dat met name Japanners dit kleine museum graag bezoeken en daarmee Von Siebold tevens eren als degene die de westerse medische wetenschap in Japan heeft geïntroduceerd.

Zonder overdrijving kun je over die Philipp Franz von Siebold vaststellen dat hij belangrijk is geweest Leiden en niet minder voor de cultuur en wetenschap in Nederland als geheel. Bij de prestaties en de intellectuele gaven van deze Von Siebold moet ik onwillekeurig denken aan die andere Duitser uit min of meer hetzelfde tijdsgewricht, de wereldberoemde Pruisische natuurvorser en ontdekkingsreiziger Alexander Freiherr von Humboldt (1769-1859). De Britse natuuronderzoeker Charles Darwin (1809-1882) noemde Von Humboldt zelfs de belangrijkste wetenschappelijke reiziger aller tijden. Beiden geboren in de 18e eeuw ofwel de Eeuw van de Rede met de idealen van de Verlichting; de tijd van het ontdekken van de wereld, van de nieuwste wetenschappelijke experimenten en het samenbrengen van allerhande takken van wetenschap en kunsten.

Was Alexander von Humboldt een man van internationale allure, Von Siebold deed beslist niet veel voor hem onder. Na zijn studie medicijnen blijkt Von Siebold al vroeg geïnteresseerd in mensen en culturen buiten Europa. Dankzij een vriend van de familie krijgt hij de functie van militair arts in dienst van de Nederlandse regering en vertrekt in september 1822 naar Java. Vervolgens gaat hij als arts met een Hollandse missie mee naar Japan. Nederland is het enige land dat handel mag drijven met Japan. De Nederlanders verblijven op Decima, een kunstmatig haveneilandje voor de stad Nagasaki. Hoewel ze zonder vergunning Decima niet mogen verlaten lukt het Von Siebold door zijn groeiende bekendheid als arts Decima te verlaten om Japanse patiënten te behandelen en geneeskrachtige kruiden te zoeken. Zijn staaroperaties waarmee hij praktisch blinden weer kan laten zien leveren hem de status van “wonderdokter” op. In plaats van geld vraagt hij als vergoeding voor zijn behandelingen betaling in Japanse voorwerpen en informatie over de Japanse samenleving. Door het Japanse verbod op verkoop of schenking van materiaal van religieuze, politieke of geografische aard waren deals met patiënten en studenten voor hem de enige mogelijkheid om zijn collectie op te bouwen. Uiteindelijk gaat het toch mis en wordt Von Siebold levenslang uit Japan verbannen. Maar zijn laatste woorden bij overlijden waren: “Ik ga naar een mooi land, een land van vrede”!

Bik Versteegen (Nr 16)

Japanmuseum Sieboldhuis

foto: Japanmuseum Sieboldhuis (©: Michiel Neugebauer)

Bik Versteegen (1945) is schrijver en cultureel antropoloog. Hij begon op latere leeftijd verhalen te schrijven, inmiddels zijn vier bundels uitgegeven. Op verzoek van Museumpeil bezoekt hij musea. Zijn stijl wordt gekenmerkt door een mix van observaties en herinneringen.

Michiel Neugebauer (Gouda, 1967) is stedelijk en industrieel fotograaf met oog voor detail. Hij speelt met het aanwezige licht met als resultaat een mooie natuurlijke lichtval.